शिवकालीन नाण्यांचे वैशिष्ट्य तुम्हाला माहितीय का?

छत्रपती शिवाजी महाराजांनी स्वराज्य स्थापन करताना स्वतःच्या नाण्यांचा प्रचलनात समावेश केला होता. त्यांच्या काळातील नाण्यांना ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक दृष्टिकोनातून मोठे महत्त्व आहे. या नाण्यांची रचना, धातू, वजन आणि कोरीव काम हे त्यांचे विशेष लक्षण आहे.

शिवकालीन नाण्यांची रचना आणि प्रकार: 
शिवाजी महाराजांनी सोन्याची ‘होंडी’, चांदीची ‘शिवराजी’ आणि तांब्याची ‘फणम’ या प्रकारची नाणी चलनात आणली होती. यातील होंडी हे सर्वात मौल्यवान नाणे असून त्यावर ‘श्री राजा शिव’ असा उल्लेख दिसतो. चांदीच्या नाण्यावर ‘श्री शिवराज’ आणि काही वेळा ‘छत्रपती’ असा उल्लेख आढळतो. तांब्याच्या नाण्यांवर विविध धार्मिक प्रतिके कोरलेली असायची.

हेही वाचा: chhatrapati shivaji maharaj jayanti 2025: सोहळा शिवजन्मोत्सवाचा; शिवनेरीवर उत्साह

धातू आणि वजनाचे वैशिष्ट्य: 
शिवकालीन नाणी मुख्यतः सोनं, चांदी आणि तांब्यापासून बनवली जात असत. या नाण्यांचे वजन निश्चित असायचे आणि त्यांची निर्मिती अत्यंत काटेकोर पद्धतीने केली जात असे. सोन्याच्या नाण्यांचे वजन साधारणतः 3.5 ते 4.5 ग्रॅम, चांदीच्या नाण्यांचे 6 ते 10 ग्रॅम तर तांब्याच्या नाण्यांचे वजन 10 ते 15 ग्रॅम असायचे.

शिवकालीन नाण्यांवरील कोरीव लेखन: 
शिवकालीन नाण्यांवर संस्कृत आणि फारसी भाषेत कोरीव लेखन आढळते. अनेक नाण्यांवर ‘श्री राजा शिव’, ‘श्री शिवछत्रपती’, ‘श्री शिवराज्य’ अशा ओळी लिहिलेल्या असायच्या. काही नाण्यांवर देवतांचे प्रतिकात्मक चिन्हेही आढळतात.

नाण्यांचे ऐतिहासिक महत्त्व: 
शिवकालीन नाणी ही मराठ्यांच्या स्वतंत्र अर्थव्यवस्थेचे प्रतीक होती. मुघल आणि इतर परकीय राजवटींना न जुमानता, स्वराज्यात स्वनिर्मित नाणी वापरणे हे मोठ्या धैर्याचे आणि आत्मनिर्भरतेचे उदाहरण होते. त्यामुळे या नाण्यांना ऐतिहासिकदृष्ट्या मोठे महत्त्व आहे.

हेही वाचा:  नाशकात शिवजयंतीचा उत्साह; वाहतूक मार्गात बदल

शिवकालीन नाणी ही मराठा साम्राज्याच्या आर्थिक स्वायत्ततेचे आणि स्वाभिमानाचे प्रतीक होती. आजही इतिहासप्रेमींमध्ये आणि नाणीसंग्रह करणाऱ्या अभ्यासकांमध्ये या नाण्यांची मोठी क्रेझ आहे. हे नाणे शिवरायांच्या दूरदृष्टीचे आणि त्यांच्या आर्थिक व्यवस्थापनाच्या धोरणाचे उत्तम उदाहरण आहे.

शिवकालीन नाण्यांची माहिती: 
शिवराई हे तांब्याचे नाणे होते.
शिवराई नाण्याचे वजन साधारण 11-13 ग्रॅम असायचे.
शिवराई नाण्याचा व्यास 2 सें.मी. असायचा.
शिवराई नाणे 1920 पर्यंत चलनात होते.
ब्रिटिश राजवटीत नवीन नाणी आल्यानंतर शिवराई नाणे हळूहळू बंद झाले.
शिवराई नाणे नदीतील वाळूत किंवा जमिनीत सापडतात.
होन हे सोन्यापासून बनवले गेले होते.
होन नाण्याचे वजन सुमारे 2.7 ते 2.9  ग्राम असायचे.
शिवछत्रपतींनी रायगडावर पाडलेले पहिले नाणे होन होते.
होन नाणे शिवाजी महाराजांनी राज्याभिषेकाच्या वेळी प्रसिद्ध केले होते.