महाराष्ट्रासह देशभरात अनेक जाती-जमाती, पोटजाती आढळतात. त्यापैकी बंजारा आणि वंजारी या दोन समाजांची नावे अनेकदा सारखी वाटली तरी त्यांचा उगम, जीवनशैली, परंपरा आणि सांस्कृतिक ओळख वेगळी आहे.
बंजारा समाज
बंजारा हा मूळतः भटकंती करणारा समाज मानला जातो. पूर्वी ते मोठमोठ्या काफिल्यांमधून मीठ, धान्य, धान्यधान्ये, लोकर, लोखंड आदी वस्तू एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी ने-आण करीत. त्यामुळे त्यांना लमाणी किंवा गोर-बंजारा असेही संबोधले जाते. रंगीबेरंगी पोशाख, नृत्य-गाणी आणि दागिन्यांची आवड ही बंजारा समाजाची खास वैशिष्ट्ये आहेत. हा समाज तंबू किंवा डेर्यात राहण्याची परंपरा जपून होता. काळानुसार ते स्थिर झाले असले तरी त्यांच्या परंपरेत भटकंती संस्कृतीची छाप अजूनही दिसते.
वंजारी समाज
वंजारी समाज प्रामुख्याने शेतीप्रधान आहे. विदर्भ, मराठवाडा आणि महाराष्ट्राच्या इतर भागांमध्ये हा समाज मोठ्या प्रमाणात आढळतो. मेहनती शेतकरी म्हणून त्यांची ओळख आहे. वंजारी समाज स्थिर गावात राहणारा, कृषी उत्पादनावर आधारित जीवन जगणारा आहे. या समाजाने शिक्षण, व्यवसाय, राजकारण अशा विविध क्षेत्रातही आपली उपस्थिती निर्माण केली आहे. ग्रामीण परंपरा, सण-उत्सव आणि साधेपणा ही वंजारी समाजाची वैशिष्ट्ये आहेत.
भाषा व बोली
भाषेबद्दल सांगायचे झाले तर बंजारा समुदायाची स्वतःची बोली किंवा भाषिक वैशिष्ट्ये असतात. ती स्थानिक भाषांचा प्रभाव स्वीकारते आणि त्यात पारंपरिक शब्दसंग्रह असतो. अनेक भागांमध्ये बंजारा (लांबाणी/लमणी) बोलण्यात येते, परंतु ते स्थानिक भाषांसह (मराठी, तेलुगू, हिंदी इ.) सहज मिसळलेले असते.
वंजारी सामान्यतः स्थानिक मराठी बोली/भाषा वापरतात. त्यांच्या ध्वनीशैलीत आणि शब्दप्रयोगात ग्रामीण मराठीचे ठसठशीत प्रभाव आढळतो.