छत्रपती शिवाजी महाराज हे केवळ एक पराक्रमी योद्धा नव्हते, तर कुशल प्रशासक आणि अर्थव्यवस्थेचे चतुर व्यवस्थापक होते. त्यांनी आपल्या राज्यात सुव्यवस्थित आर्थिक धोरणे राबवली, जी मराठा साम्राज्याच्या स्थैर्यासाठी महत्त्वाची ठरली. त्या काळातील व्यापार, नाणेप्रणाली आणि व्यवहार कसे होत होते, हे जाणून घेऊया.
शिवकालीन आर्थिक व्यवहार
शिवाजी महाराजांच्या काळात अर्थव्यवस्था मुख्यतः कृषी, व्यापार आणि लष्करी मोहिमांवर आधारित होती. लोकं वस्तू-विनिमय प्रणालीचा वापर करीत असत, परंतु नाण्यांद्वारे व्यवहार अधिक सोपे होण्यासाठी स्वतंत्र मराठा नाण्यांची निर्मिती करण्यात आली.
हेही वाचा: chhatrapati shivaji maharaj jayanti 2025: सोहळा शिवजन्मोत्सवाचा; शिवनेरीवर उत्साह
नाण्यांची निर्मिती व वापर
शिवाजी महाराजांनी होंडी, मोहर, आणि फडताळी रुपये यांसारखी नाणी प्रचलित केली.
होन हे लहान मूल्याचे नाणे होते, तर शिवराई मोहर हे सोन्याचे नाणे होते.
नाण्यांवर "श्री राजा शिव" अशी मुद्रा होती, जी मराठा साम्राज्याच्या स्वायत्ततेचे प्रतीक होती.
व्यापार आणि बाजारपेठा
महाराजांनी कोकण किनारपट्टीवरील बंदरांचा विकास करून व्यापार वाढवला.
स्थानिक तसेच आंतरराष्ट्रीय व्यापारासाठी सागरी मार्गांचा उपयोग केला जात असे.
सुवर्ण व चांदीच्या नाण्यांचा वापर मोठ्या व्यवहारांसाठी, तर तांब्याच्या नाण्यांचा लहान व्यापारांसाठी केला जाई.
कररचना आणि महसूल व्यवस्था
शिवाजी महाराजांनी शेतकऱ्यांसाठी रयतवारी पद्धत लागू केली, ज्यामुळे मध्यस्थ कमी झाले.
महसूल गोळा करण्यासाठी चौथ आणि सरदेशमुखी हे कर लागू केले गेले.
शासनाची आर्थिक स्थिती मजबूत करण्यासाठी व्यापाराला चालना देण्यात आली.
हेही वाचा: 55 हजार लाडक्या बहिणींचे अर्ज बाद
शिवकालीन नाण्यांचे वैशिष्ट्य
स्वतःचे स्वतंत्र नाणे: मुघल व आदिलशाही प्रभावापासून स्वतंत्र असलेली मुद्रा.
शुद्ध सोन्याचे आणि चांदीचे नाणी: यामुळे या नाण्यांना मोठा विश्वास आणि मान्यता होती.
नाण्यांवरील संस्कृत व नागरी लिपीतील अक्षरे: ज्यामुळे मराठ्यांची स्वतंत्र ओळख निर्माण झाली.
व्यवस्थित कर संकलन प्रणाली: राजकोश भरभराटीस आणणारी करप्रणाली.
शिवाजी महाराजांच्या कार्यकाळात आर्थिक व्यवस्थापन अत्यंत शिस्तबद्ध होते. व्यापार, करप्रणाली आणि नाणेप्रणालीत त्यांनी नवे बदल घडवून आणले. त्यांच्या धोरणांमुळे मराठा साम्राज्य आर्थिकदृष्ट्या सक्षम बनले आणि भविष्यातील राज्यकारभाराचा मजबूत पाया रचला गेला.